Toen de lichten uitgingen: leiden door chaos in een VUCA-wereld

Hoe een wereldwijde cybercrisis de ware kracht van menselijk aanpassingsvermogen en leiderschap onthulde

Op 27 juni 2017 kreeg ik een telefoontje dat alles zou veranderen. Het was rond 15:00 uur CET en ik zat midden in het faciliteren van een veranderings- en crisismanagementworkshop voor TNT/FedEx “Integrators” - managers die werden opgeleid om operationele integratie in heel Europa te ondersteunen. Ironisch genoeg was het onderwerp verandering en veerkracht. Even later stond ik op het punt om de meest bepalende verandering en crisis uit mijn carrière mee te maken.

De boodschap was simpel: sluit je computer onmiddellijk af. Er verspreidde zich een virus door het IT-netwerk van TNT. Ik werkte de workshop rustig af; mijn faciliteren hing niet af van PowerPoint. Maar die avond begon de echte crisis.

Het moment dat het systeem stierf

Om 20.00 uur kreeg ik weer een telefoontje - dit keer van TNT's Europese Road Network. Ze werden geconfronteerd met chaos op een van onze belangrijkste knooppunten. De politie eiste dat de poorten geopend zouden worden: de vrachtwagens stonden aan beide kanten van de snelweg opgestapeld, met daarachter nog eens honderd vrachtwagens in een rij. Toen de poort openging om een veiligheidsramp te voorkomen, stroomden de vrachtwagens het terrein op. Het systeem dat normaal tienduizenden zendingen in goede banen leidde, was ingestort - en er waren geen systemen meer om op te vertrouwen.

Omdat ik meer dan tien jaar directeur was van het Europese wegennetwerk, kende ik de schaal en de inzet. Dertien grote hubs en zeven middelgrote hubs verbonden 48 landen en 600 depots. We verplaatsten 40 miljoen kilo per week, ondersteund door 40.000 voertuigen en 50 vliegtuigen alleen al in Europa. Alles - van routing en scanning tot facturering en douane - was afhankelijk van IT. Binnen twee uur was alles weg. Geen scanners, geen tracking, geen sorteersoftware, geen communicatietools. We waren blind.

Later hoorden we dat het NotPetya, een wereldwijde cyberaanval vermomd als ransomware, afkomstig van een software-update in Oekraïne. TNT, logistiek marktleider daar, werd het eerste slachtoffer. Binnen enkele uren infecteerde het virus elk wereldwijd systeem.

De eerste 24 uur: het onbekende overleven

Die nacht hadden we de keuze: sluiten of doorgaan. In een twee uur durend wereldwijd cascadegesprek besloten we door te gaan - om klanten te bedienen met alles wat we hadden. We zouden handmatig gaan werken.

Wat volgde was pure VUCA: volatiliteit, onzekerheid, complexiteit en ambiguïteit in volle gang. Er was geen draaiboek, geen betrouwbare informatie en geen duidelijke tijdslijn. We tastten letterlijk en figuurlijk in het duister.

In die eerste 24 uur herontdekten we wat leiderschap echt betekent. Bestaande managers bevroren, verlamd door het gebrek aan gegevens. Maar nieuwe leiders - vaak supervisors, dispatchers of chauffeurs - stapten zonder aarzelen op. Ze zagen wat er moest gebeuren en handelden. Eén chauffeur, die meestal stil was, coördineerde een heel laadproces bij een hub omdat hij de flow gewoon uit zijn hoofd kende. Een andere medewerker gebruikte zijn privételefoon om een WhatsApp-groep op te starten in drie depots en werd zo ons enige functionerende communicatienetwerk in die regio.

De eerste drie dagen: orde door chaos

Op de tweede dag stroomden de hubs vol met niet-bezorgde pakketten. We begonnen het netwerk handmatig opnieuw op te bouwen. Mensen die zich de pre-digitale dagen nog herinnerden, waren plotseling onze grootste troef. We kochten zelfstandige laptops, whiteboards, walkietalkies en printerpapier. Routinglabels - bedrukt met sorteercodes - werden ons kompas. Medewerkers leerden zendingen te traceren door de labelcodes te lezen en de route te reconstrueren op basis van logica en ervaring.

We bepaalden een ritme: om de twee uur kwamen managers en teamleiders samen voor korte, open feedbacksessies - wat werkte, wat niet werkte en wat we als volgende moesten proberen. We herontwierpen het proces voortdurend en leerden sneller dan ooit tevoren.

Niet alle managers gingen hier goed mee om. Sommigen worstelden met het verlies van controle. Ze wachtten op instructies die nooit kwamen en hoopten dat de systemen zouden terugkeren. Anderen floreerden. Zij schakelden over van het managen van taken naar het leiden van mensen - verbinden, luisteren, aanmoedigen, improviseren. Titels deden er niet meer toe; bijdragen wel. Op die momenten werd leiderschap niet toegewezen - het werd verdiend.

Hoe leiderschap zich ontwikkelde onder druk

Een crisis verwijdert alles wat niet essentieel is. Je leert snel wie handelt uit angst en wie uit doelgerichtheid.

• Op leiderschapsniveau, Duidelijkheid en empathie werden van vitaal belang. De beste leiders communiceerden direct en eenvoudig: wat we weten, wat we niet weten, wat we hierna gaan proberen. Degenen die transparant bleven, wonnen vertrouwen, zelfs als ze geen antwoorden hadden.
• Op het niveau van de business unit, Autonomie werd de levensader. Elke hub moest zijn eigen processen ontwerpen met minimale centrale sturing. Leiders die empowerment omarmden floreerden; zij die vasthielden aan hiërarchie stagneerden de vooruitgang.
• Op teamniveau, waren we getuige van samenwerking in zijn puurste vorm. Technici, planners en chauffeurs werkten zij aan zij om problemen op de werkvloer op te lossen. Teams beheerden hun eigen werklast op basis van real-time behoeften.
• Op individueel niveau, Het doel ging boven functiebeschrijvingen. Mensen handelden uit collectieve verantwoordelijkheid, niet uit compliance. De focus van iedereen was glashelder: zorg dat het netwerk blijft draaien voor de klanten.

De VUCA-lagen onthuld

De crisis liet zien hoe de VUCA-dynamiek zich op elk niveau anders manifesteert:

• maatschappij en klanten - volatiliteit in verwachtingen, onzekerheid in aanbod en hoge emotionele spanning. Klanten hadden meer behoefte aan betrouwbaarheid en communicatie dan aan service. Transparantie wekte sneller vertrouwen dan beloften.
• organisatie - De complexiteit explodeerde. Nu de systemen niet meer werken, worden verborgen afhankelijkheden zichtbaar. Mensen ontdekten hoe diep elk proces met elkaar verbonden was en dat samenwerking de enige manier was om vooruit te komen.
• bedrijfseenheid - Onzekerheid werd dagelijkse realiteit. De planningshorizon kromp van maanden naar uren. Beslissingen werden genomen door snelle iteratie en lokaal leren.
• teams - ambiguïteit veranderde in creativiteit. Teams werden leersystemen die voortdurend nieuwe werkwijzen ontwierpen en testten.
• particulieren - Aanpassingsvermogen werd een mentaliteit. Mensen leerden hun emoties te reguleren, hun energie te beheren en over hun rolgrenzen heen bij te dragen.
• leiderschap - de verschuiving van controle naar sensemaking. De beste leiders probeerden niet om uitkomsten te voorspellen - ze richtten zich op het geven van betekenis aan de situatie, waardoor anderen in staat waren om helder en moedig te handelen.

Communicatie als anker

Zonder IT werd communicatie ons grootste risico en machtigste bezit. WhatsApp werd onze wereldwijde ruggengraat. We gebruikten privételefoons, handgeschreven notities en zelfs wandkaarten om zendingen en vrachtwagens te volgen. Op één locatie gebruikten medewerkers een openbare Facebook-groep om klanten op de hoogte te houden van de voortgang - dat werkte beter dan welk bedrijfsplatform dan ook.

We hebben op de harde manier geleerd dat communicatie frequent, menselijk en eerlijk moet zijn. De vijf C's van crisiscommunicatie waren onze leidraad: zorgen, duidelijkheid, controle, vertrouwen en consistentie. Als je de controle over de boodschap verliest, vult verkeerde informatie het vacuüm.

Leren in realtime

Tegen het einde van de eerste week hadden we een semi-functioneel netwerk opgebouwd. Processen verliepen langzamer maar werkten. En we hadden in zeven dagen meer geleerd dan in zeven jaar systeemgebaseerd werken.

De gedragsveranderingen waren verbazingwekkend:

• focus aangescherpt 's nachts
• beslissingen werden sneller en schoner
• de afstemming gebeurde organisch
• silo's verdwenen - vervangen door gedeelde urgentie
• continue verbetering werd ieders taak
• hiërarchie maakte plaats voor eigendom
• klantgerichtheid versterkt in plaats van vervaagd

Dit was verandering in zijn puurste vorm - rauw, menselijk, direct.

Theoriehoekje: wat onderzoek ons vertelt over crisisleiderschap

Geleerden bij Harvard Business Review en MIT Sloan hebben lang bestudeerd wat organisaties onderscheidt die zich aanpassen van organisaties die bezwijken onder een crisis. Hun bevindingen komen precies overeen met wat wij hebben meegemaakt.

• Het concept “sensemaking” van Karl Weick” legt uit dat leiders in complexe omgevingen niet kunnen vertrouwen op voorspellingen; ze moeten mensen helpen om zich ontvouwende gebeurtenissen te interpreteren. Door “het onbekende te structureren” verminderen leiders hun angst en creëren ze een gedeelde betekenis - precies wat onze crisisbijeenkomsten en duidelijke communicatie hebben bereikt.
• De theorie van Heifetz over adaptief leiderschap van Harvard ziet leiderschap als het mobiliseren van mensen om de realiteit onder ogen te zien en te gedijen in onzekerheid. Het gaat niet om het hebben van antwoorden, maar om het creëren van omstandigheden waarin anderen kunnen leren en handelen. Dat is precies wat er gebeurde toen onze teams begonnen met het lokaal oplossen van problemen, met autonomie en vertrouwen.
• Amy Edmondsons onderzoek naar psychologische veiligheid toont aan dat in onzekere omgevingen de prestaties verbeteren als mensen zich veilig voelen om hun stem te laten horen en te experimenteren. Tijdens de NotPetya-crisis loste de hiërarchie op en telde elke stem - een perfect voorbeeld van psychologische veiligheid onder druk.
• MIT's bevindingen over veerkracht van organisaties beschrijven veerkrachtige systemen als gedecentraliseerd, iteratief en adaptief. Onze snelle cycli van reflectie en herontwerp - die twee uur durende vergaderingen - weerspiegelden wat het MIT noemt zeer betrouwbaar organiseren: voortdurend leren in actie.

Kortom, de theorie bevestigde wat de ervaring uitwees: crisisleiderschap gaat niet over controle, maar over duidelijkheid, vertrouwen en leersnelheid.

Reflectie en geleerde lessen

De NotPetya-crisis heeft me meer geleerd over VUCA-leiderschap dan welke training of theorie dan ook. Het onthulde dat:

• doel en vertrouwen zijn sterker dan proces en controle
• leiderschap gaat niet over het hebben van antwoorden, maar over het creëren van betekenis in onzekerheid
• systemen kunnen falen, maar cultuur - wanneer gezond - wordt het vangnet
• echte veerkracht zit in mensen, niet in technologie

Na de crisis bouwden we niet alleen systemen opnieuw op; we legden de opgedane kennis vast, verbeterden onze noodplanning en ontwikkelden multifunctionele “oorlogskamers” om snel te kunnen reageren. Het belangrijkste is dat we de verwachtingen van leiderschap opnieuw hebben gedefinieerd: minder commando, meer verbinding.

Laatste gedachten

Crises creëren geen karakter - ze onthullen het. Wat ik die dagen zag, was de kracht van het menselijk aanpassingsvermogen op zijn best. Wanneer systemen falen, staan mensen op. Wanneer onzekerheid regeert, leidt het doel.

Die ervaring heeft mijn hele kijk op leiderschap in een VUCA-wereld gevormd. De kern van veerkracht is niet efficiëntie of controle - het is het vermogen om aan te voelen, aan te passen en te verbinden.

Als er één ding is dat ik geleerd heb, is het dit: organisaties overleven niet omdat ze de grootste zijn of het best voorbereid. Ze overleven omdat hun mensen richting kunnen vinden wanneer de kaart verdwijnt.